Për të qenë domethënës diskutimi rreth një religjioni të vërtetë, do të duhej të kishte një pike fillestare objektive. Në një mënyrë ajo do të duhej të shkonte paralelisht me ndonjë metodë shkencore. Nuk mund të fillohet me ndonjë element të caktuar. Pika fillestare duhet të jetë e tillë që të gjithë njerëzit të mund ta kenë dhe pranojnë. Nuk mund të burojë nga pikëpamja e një libri të shenjtë të veçantë. Është e padobishme për të krishterin t’ia citoj Biblën një myslimani apo budisti kur njëri apo të dy e mohojnë Biblën si autoritative. Nëse do të merremi me pyetjen e religjionit të vërtetë ne duhet të fillojmë para se librat të përdoren. Nuk mund të nisemi me supozimin se një religjion është më i mirë se tjetri. Ravi Zakarias ka thënë që është me e mundshme që të gjitha religjionet janë të pavërteta se sa të jenë të gjitha ato të vërteta. Ka kontradikta të shumta në mes të sistemeve religjioze. Në periudhën e korrektësisë politike duket që është e sjellshme për të thënë që religjionet janë mjaft të njëjta dhe që të gjitha e kanë një synim në mendje. Vetëm njerëzit që nuk e dinë për çfarë po bëhet fjalë janë të prirur të thonë këtë.

Blez Paskali (Blaise Pascal), shkencëtar francez dhe një gjeni religjioz i shekullit të shtatëmbëdhjetë, propozoi një pikënisje për diskutimin e çështjes së religjionit të vërtetë që mund të vlej për të gjithë njerëzit.

Paskali u përpoq të parashtronte propozime të caktuara të bazuara pjesërisht në observim dhe pjesërisht në arsye, që do ta ndihmonin një person të zbulonte religjionin e vërtetë nëse ekzistonte. Ndonëse Paskali nuk arriti asnjëherë ta mbaronte veprën e tij, mendimet e tij të fragmentuara (Pensées) konsiderohen ndër klasikët e literaturës botërore. Qasja e Paskalit ka një veçori të përbashkët për të gjithë njerëzit: çdo njëri mund të shikoj, observoj dhe tërheq konkluzione nga pozita që është. Është me të vërtetë një metodë induktive. ¹ Paskali qëndroi prapa asaj që nëse një religjion do të ishte i vërtetë, do të duhej të ofronte përgjigje adekuate dhe të kënaqshme ndaj kritereve të mëposhtme.

1. Religjioni i vërtetë predikon fshehjen (padukshmërinë) e Perëndisë: është majft e qartë që nëse Perëndia ekziston, ai nuk perceptohet me anë të perceptimeve senzorike. Perëndia nuk është një objekt i cili është analizuar në laborator. Nëse Perëndia ekziston, ai ekziston në një gjendje apo formë të fshehtë; sepse ne nuk mund ta shohim atë. Në lidhje me këtë, Paskali shkroi, “Perëndia pra është i fshehur dhe çdo religjion që nuk e pohon që Perëndia është i fshehur nuk është i vërtetë dhe çdo religjion që nuk e ofron arsyen rreth kësaj, nuk është instruktiv.” ² Fshehja (padukshmëria) e Perëndisë apo për ta përdorur fjalën latine, Deus absconditus, është pikënisja themelore për dialogun mes traditave religjioze.  

Kjo është një e vërtetë e përbashkët në të cilën të gjithë mund të pajtohen. Myslimanët, budistët, hindusët, krishterët, hebrenjtë dhe kushdo tjetër, nuk mund ta shohin Perëndisë. Mund të ndalemi te zbatimet.

Në zbatimin e këtij principi, njeriu mund të filloj me sistemin religjioz panteist. Një definicion i përhapur i panteizmit është “të gjitha gjërat apo qeniet janë forma, atribute apo paraqitje të një realiteti të vetëm të Qenies; që këtu natyra dhe Perëndia besohen të jenë identike.” ³

 Njeriu si vrojtues nuk mund të konkludoj nga ekzaminimi i tij i realitetit që natyra dhe Perëndia janë identike. Për të qenë panteist, njeriu duhet sjellur ndonjë gjë nga vrojtimi; domethënë, besimin që Perëndia dhe Natyra janë një. Ai nuk do ta fitoj këtë vetëm nga natyra. Panteizmi i zbatuar në ekzistencën e Perëndisë nënkupton që njeriu është pjesë e esencës hyjnore. Njeriu është një shkëndijë e hyjnores. Por sërish, kjo nuk është diçka që ne e dimë nga vrojtimi, nga shikimi, prekja apo vetë-njohja. Kjo mund të jetë perversiteti më trashanik i vetënjohjes. E tëra që shqisat mund të pohojnë janë dy alternativa: Perëndia është i fshehur (nuk duket), apo nuk është i fshehur (duket)! ⁴

Pantezimi është i rrezikshëm sepse njeriu udhëhiqet për të pasur një pikëpamje tejet optimistike lidhur me natyrën e tij. Panteizmi zihet në përpjekjet për të sqaruar të keqen larg personit apo si një iluzion, apo si një mendim fals, përndryshe logjikisht do të fajësohej Perëndia sepse Perëndia është çdo gjë dhe e keqja do të ishte pjesë e natyrës së tij. Kremer (Kraemer) akuzon që rezultatet e panteizmit sikurse në pjesë të konsideruar të hinduizmit është “që Perëndia apo hyjnorja nuk kane ekzistuar kurrë në të vërtetë.” ⁵  E vetmja gjë që njeriu në të vërtetë përjeton është ndërgjegjja njerëzore e cila konsiderohet si mirazh në rastin më të mirë. Por paradoksalisht, ato religjione që e identifikojnë njeriun me Perëndinë në disa forma panteiste janë ato që qëndrojnë në neveri të mishërimit (inkarnimit) të vërtetë, në të cilën Perëndia merr trupin njerëzor.⁶

Në një mënyrë tjetër, ky princip i Paskalit shihet në mësimet klasike të Budas dhe Konfuçies siç edhe i dimë ato. Asnjëri prej këtyre themeluesve nuk ishte i interesuar rreth diskutimit të ekzistencës së Perëndisë. Për të gjitha qëllimet praktike, Gaudama dhe Konfuçie qenë jo-teistë. Më vonë, jo vetëm që themeluesit u hyjnizuan apo u lartësuan në perëndi, por edhe perëndi të tjerë qenë shtuar. Gaudama nuk mund të thuhet që ka pranuar një “zbulesë hyjnore.” Ajo çfarë ndodhi ishte që ai e kuptoi të vërtetën themelore rreth natyrës së vuajtjes , arsyen për këtë dhe mundësinë e ikjes prej saj. Është një ndriçim rreth mënyrës së lumturisë nëse dikush e vështron lumturinë si ikje nga dëshira. Sidoqoftë, është vënë re që madje edhe dëshira për t’a larguar vetën nga një dëshirë është dëshirë.

Konfuçie mësoi asgjë më tepër se një formë të vjetër të humanizmit. Ai deklaroi që “zhytja në studimet e mbinatyrores është gjëja më e dëmshme.” ⁷  Në një stil të vërtetë humanist, Konfuçie e “sqaroi të keqen si egoizëm njerëzor, iluzion dhe paaftësi. Kur një nxënës e pyeti atë rreth vdekjes dhe përkushtimit ndaj shpirtrave, ai u përgjigj, “Përderisa nuk ke mësuar t’u shërbesh njerëzve, si mund t’u shërbesh shpirtrave?… Përderisa nuk di për të gjallët, si mund të dish për të vdekurit?” ⁸

Ironia qëndron në faktin se edhe Gaudama dhe Konfuçie, të cilët pak kishin folur nëse ekzistonte Perëndia apo jo, u shpallën të jenë perëndi nga ndjekësit e tyre të mëvonshëm.

Në rastin e Islamit, hyjnia është i fshehur (padukshëm) porse nuk gjendet ndonjë sqarim përse është fshehur, e cila lidhet me pikën e dytë të propozimit të Paskalit. Kurani nuk e njeh Perëndinë e shenjtë që e ka fshehur veten për shkak të mëkatshmërisë njerëzore. Islami është një formë moraliste, racionaliste e religjionit duke theksuar veprat e drejtësisë si mënyrë e pranimit para Perëndisë. Kremer thotë që është një “religjion legalistik në të cilën çdo gjë varet në përpjekjet e besimtarit dhe nëse i përmbush kërkesat e Ligjit Hyjnor. Kështu Islami është, në një mënyrë, një religjion i përshkuar nga një formë – paksa një formë e lakuar –  e vetë-çlirimit, vetë-justifikimit dhe vetë-shenjtërimit me një bazë jo të sigurtë dhe të qëndrueshëm në fund.” ⁹

Fshehja e Perëndisë kërkon të dëshmohet si sqarim apo një koncept radikalisht i ri i Perëndisë. Koncepti rreth Perëndisë nuk guxon të jetë një konstruksion i mendimit njerëzor, sepse njeriu nuk mund të rrëmon atë që është e fshehur sepse fshehja ndërlidhet me Perëndinë. Nëse do të duhej ta dinim arsyen përse Perëndia fshihet (nuk duket) nuk mund të zbulohet nga mendja njerëzore. Përgjigjja duhet të vijë nga Perëndia i fshehur. Kjo mund të jetë e mundshme vetëm me idenë e zbulesës. Mëqenëse budizmi, hinduizmi, konfuçianizmi dhe Taoizmi nuk deklarojnë zbulesë, nuk ka fjalë prej Perëndisë së fshehur. Në rastin e budizmit dhe hinduzimit ka meditim, jo zbulesë.

Ekziston një vend ku arsyeja e fshehjes së Perëndisë zbulohet. Levitiku 11:45 “Sepse unë jam Zoti që ju bëri të dilni nga vendi i Egjiptit, për të qënë Perëndia juaj; jini pra të shenjtë sepse unë jam i shenjtë”. Shenjtëria kërkonte ndarje nga mëkati i paganëve dhe idhujtarëve rreth tyre. Kërkonte pastërti morale personale në jetë dhe kur njerëzit e Izraelit vazhduan të rebeloheshin kundra Perëndisë, ai u tërhoq prej tyre dhe i solli ata në gjykim për mëkatet e tyre. Jeremia shkroi: “Vetë sjellja jote e keqe dhe shmangiet e tua do të të dënojnë. Prano, pra, dhe shiko sa e keqe dhe e hidhur për ty është të braktisësh Zotin, Perëndinë tënd” (2:19) “Paudhësitë tuaja i kanë përmbysur këto gjëra dhe mëkatet tuaja mbajnë larg jush begatinë” (5:25). Një përmbledhje e kësaj përshkruhet tek libri i Romakëve kur Perëndia i la ata të ecnin rrugës së tyre drejt vetë-shkatërrimit.

Koncepti i Deus absconditus (ose Perëndia i fshehur) lidhet ngushtë me arsyen për fshehjen e tij. Për Paskalin shpjegimi i fshehjes së Perëndisë është në mëkatin e njeriut. Aty ku mëkati nuk merret seriozisht, identifikimi i njeriut me hyjnoren bëhet e lehtë. Aty ku mëkati është kërcënues, një veprim i rëndë serioz kundra hyjnores, një veprim etik dhe një devijim etik atëherë nuk është e mundur të identifikohet njeriu me Perëndinë. Ndryshimi cilësor midis Perëndisë dhe njeriut duhet theksuar. Në pjesën më të madhe, traditat fetare të botës dështuan në marrjen seriozisht të konceptit të mëkatit ¹⁰ . Bruner deklaron: “Homologu i religjionit johistorik, religjioni pa një ndërmjetësues, është dështim për të dalluar  karakterin radikal të fajit të mëkatit. Është një përpjekje për të krijuar një marrëdhënie me Perëndinë pa marrë parasysh faktin e fajit“¹¹.

Në konceptin e Perëndisë së fshehur, nuk mund të konkludohet me anë të observimit se Perëndia është i shenjtë osë Perëndia është dashuri. Ky është një mesazh që duhet të vijë nga Perëndia tek njeriu; nuk ka filluar me njeriun.

“Mesazhi që Perëndia ështe dashuri është diçka krejtësisht e re në botë. Ne e perceptojmë këtë nëse përpiqemi të aplikojmë kwtw qëndrim ndaj hyjnive të religjioneve të ndryshme në botë: Votani është dashuri, Zeusi, Jupiteri, Brahma, Ahura Mazda, Vishnu, Allahu është dashuri. Të gjtha këto kombinime janë krejtësisht të pamundura. Edhe Perëndia i Platonit, që është parimi i të gjithë Mirësisë, nuk është dashuri. Platoni do i ishte përgjigjur thënies ‘Perendia është dashuri’ me një tundje të hutuar të kokës” ¹² .

Bruner vazhdon duke thënë se është e mundur të gjesh një Perëndi “dashamirës” në disa nga religjionet e botës, “por fakti që Perëndia është dashuri dhe se dashuria është në thelbin e natyrës së Perëndisë, nuk thuhet askund në mënyre eksplicite dhe ende më pak zbulohet në vetë- nënshtrimin hyjnor. Perëndia i religjionit Bhakti i cili shpesh paralelizohet me besimin e krishterë, është ‘thelbësisht – në lidhjen e tij me botën – krejtësisht i   painteresuar’” ¹³ .

Si mbyllje të kësaj pjese duhet ta pohojmë fshehtësinë e Perëndisë. Nëse Perëndia është në këtë mënyrë i fshehur, ne duhet të dimë arsyen e kësaj. Kjo do të thotë se nëse duhet të dimë për Perëndinë dhe si Ai është, kjo njohuri nuk do të gjendet në asnjë mënyrë tjetër por vetëm nëse Perendia flet. Për shkak se Perëndia është i fshehur, ne duhet t’i refuzojmë ato qasje ndaj jetës religjioze të cilat barazojnë njeriun me Perëndinë. Nëse Perëndia është i fshehur, arsyeja për fshehjen e tij do të jepet nga Perëndia dhe nuk do të zbulohet nga vetë njeriu. Një pyejte kyçe që paraqitet këtu është kjo: A ka folur Perëndia në një mënyrë të qartë në lidhje me këto gjëra? Kësaj pyejte do i jepet përgjigje më vonë.

2. Religjioni i vërtëtë duhet të shpjegojë mjerimin e njeriut: Paskali ka shkruar : “Që një religjion të jetë i vërtetë, duhet të njohë në thellësi natyrën tonë. Duhet të njohë madhështinë dhe vogëlsinë e saj dhe arsyen e të dyjave”. (Pensées 433). Tek Pensées493, ai shkruan: “Religjioni i vërtetë na i mëson detyrat tona; dobësitë tona; krenarinë tonë dhe epshin sikurse shërimin, përuljen dhe sakrifikimin.” Vëzhgimi i Paskalit mbi natyrën e njeriut është ai që del në pak nga observimi induktiv. Ai shkruajti për njeriun: ” Çfarë novacioni! Çfarë monstrumi, çfarë kaosi, çfarë kundërshtimi, çfarë oguri! Gjykatës i çdo gjëjë, krimb i pamend i tokës; thesar i së vërtetës, një batak i pasigurisë dhe gabimeve; krenar dhe refuzues i universit!” (Pensées 434, fq. 143).

Historia e njerëzimit jep shumë evidenca se ka diçka që nuk shkon me njeriun. Përse ekzistojnë  luftërat, vrasjet, intrigat, kurthet, urrejtjet, shfrytëzimet dhe lakmia e njeriut? Çfarë shpjegimi mund t’i japim të keqes që njerëzit bëjnë ndaj njëri-tjetrit? Pse ka konflikte në familje, në komunitete, fise dhe kombe? Pse gjërat djallëzore të së kaluarës kalohen tek gjeneratat e reja sikur këto t’u kishin ndodhur atyre? Dikush ka thënë se nëse doktrina e mëkatit origjinal të mos ishte ditur ajo do duhej shpikur. Ka diçka radikalisht të gabuar me racën njerëzore.

Çfarë ndikon më shumë për mjerimin e njeriut? Përgjigjja e Paskalit gjendet në këtë fjalë të shkurtër domethënëse “mëkat“. Ne thamë se mëkati si koncept mungon në pjesën më të madhe të mendimeve religjioze në botë. Dhe nëse nuk jemi të kujdesshëm këtu mund të ngrihen keqkuptime. Në shumë religjone varësisht në orientimin e tyre, mëkati nuk kuptohet sipas termave etik. Mëkati është një pengesë jo etike, ose një mënyrë e gabuar e të menduarit që e mban dikë larg arritjes së bashkimit me shpirtin e botës. Në mendimin hinduist për shembull, mëkati mund të jetë mendim i vazhdueshëm i gabuar mbi egzistencën aktuale të individualitetit. Kjo nuk është etike po çështje e një njohurie të gabuar. Në këtë kuptim mëkati përkufizohet si maya ose iluzion.  Një situatë e ngjashme del në pah në shkencën e krishterë në Amerikë. Mëkati është të menduarit e gabuar.

Duke iu referuar mëkatit sikurse shihet në disa forma të Hinduizmit bhakti, Kremer deklaron: “Mëkati në këto religjione nuk është rezultat i vullnetit të vetë-përqendruar njerëzor dhe të keqdrejtuar i cili kundërshton vullnetin e Perëndisë së shenjtërisë dhe drejtësisë, por një pengesë për arritjen e asaj bashkësie të shpirtit me Ishvara, në të cilën konsiston shpëtimi.” ¹⁴

Ndërsa hetohet më thellë në natyrën e vërtetë të shprehjes regjioze, shihet se mëkati në përgjithësi konsiderohet si me të vërtetë i parëndësishëm dhe shumë religjionë janë mjete të “vetë-shpengimit, vetë-justifikimit dhe vetë- shenjtërimit” ¹⁵  — koncepte këto që në thelb e injorojnë mëkatin.

Duke ndjekur mendimet e Paskalit, njeriu mund të arrij në konkluzionin se ka vetëm një koncept adekuar për të shpjeguar mjerimin e njeriut përderisa sheh problemet e njeriut, dhe kjo është që mëkati paraqet një rebelim të vullnetshëm kundër Perëndisë së shenjtë. Mëkatshmëria e njeriut ka çuar atë drejt shtrembërimit të adhurimit të tij religjioz. Ai është kthyer nga Krijuesi tek krijesat dhe nderon një lopë ose kafshë të tjera, ndërsa fëmijët e tij vdesin urie nga mungesa e proteinave. Ai ka marrë ushqimin prej fëmijëve të tij që janë duke vdelur për t’i dhënë idhujve që nuk e konsumojnë atë. Kriza e tij nuk është vetëm për shkak të injorancës së tij mbi teknologjinë moderne; religjioni i tij, me përkufizimin e papërshtatshëm duke mos e vënë theksin mbi mëkatin, mund të shpjegojë shumë për mjerimin e tij. Ka shumë religjione të këqia në botë sikursë dhe të mira.

Si mbyllje e kësaj pjese, mund të themi se këto dy sygjerime shkojnë së bashku. Një përkufizim serioz i mëkatit çon te shpjegimi pse Perëndia është i fshehur. Ai qëndron i fshehur në marrëdhënien e tij me njeriun për dy arsye: së pari, ai është i shenjtë dhe natyra e tij është kundra gjthçkaje që lidhet me mëkatin; së dyti, fshehtësia e tij është për mbrojtjen e njeriut. Nëse shenjtëria e Perëndisë do të ishte shfaqur kundra njeriut në mëkatin e tij, ai nuk do të kishte mbijetuar. Hiri dhe dashuria e tij për njeriun siguron arsyen për tërheqjen e tij nga prania e njeriut. Për shkak se ai është i fshehur ne mund të dimë për mëkatin kundër tij me anë të zbulimit të tij ndaj njerëzimit.

3. Religjioni i vërtetë duhet të mësojë se si njeriu mund ta njohë Perëndinë i cili është i fshehur dhe të japë zgjidhje për armiqësimin e njeriut dhe mjerimin: Paskali deklaroi: “Religjioni i vërtetë, atëherë duhet të na mësojë ta adhurojmë vetëm Atë. Por ne e shohim veten tonë të paaftë per të adhuruar atë te cilën nuk e njohim, dhe të duam një objekt tjetër krahas vetes sonë, religjioni që na udhëzon për këto detyra duhet të na udhëzojë gjithashtu edhe për këtë mosaftësi dhe të na tregojë zgjidhjen për këtë. ” (Pensées 489).

Tek Pensées 546, [Paskali] tha: “Ne e njohim Perëndinë vetëm me anë të Jezus Krishtit. Pa këtë ndërmjetësues e gjithë lidhja me Perëndinë largohet: me anë të Jezus Krishtit ne e njohim Perëndinë. …Në të atëherë dhe nëpërmjet Tij, ne e njohim Perëndinë. Pa të dhe pa shkrimin, pa mëkatin origjinal, pa një ndërmjetësues të nevojshëm të premtuar dhe të ardhur, nuk mundemi absolutisht ta dëshmojmë Perëndinë dhe aq më tepër të mësojmë për një doktrinë dhe moral të duhur. … Jezus Krishti është atëherë Perëndia i vërtetë i njeriut. Por ne në të njëjtën kohë e dimë mjerimin tonë, sepse ky Perëndi nuk është tjetër veçse Shpëtimari i mjerimit tonë. Pra ne mund ta njohim Perëndinë mirë duke njohur paudhësitë tona”.

Tek  Pensées 555 ai shkruan “Të gjithë ata të cilët e këkojnë Perëndinë pa Jezus Krishtin, dhe të cilët pushojnë në natyrë, ose nuk gjejnë dritë që mund t’i kënaqë ata ose formojnë një mjet për veten e tyre për të njohur Perëndinë dhe për t’i shërbyer atij pa një ndërmjetësues “.

Ideja kryesore që del në pah këtu është domosdoshmëria e një ndërmjetësuesi. Njerëzit në traditat religjioze të tyre shpesh e injorojnë ekzistencën e Perëndisë ose e kthejnë religjionin në një mënyrë jetese dhe në një arritje njerëzore për të “blerë” Perëndinë ose supozojnë se mund të hyjnë në bashkësi me Perëndinë me anë të disa përvojave mistike të cilat e injorojnë shenjtërinë e Perëndisë. Në të gjitha këto përpjekje për të hyrë në një marrëdhënie me Perëndinë, dy propozimet e para injorohen. Perëndia nuk ka nevojë për veprimtaritë religjioze krenare të njeriut, dhe as nuk bashkohet në eksperienca mistike me njerëz të pandehur mëkatarë. Perëndia që i pranon këto gjëra nuk është një perëndi i shenjtë.

Megjithatë, nëse Perëndia është me të vërtetë i fshehur sikurse është e vertëtë nga observimi dhe përvoja, atëherë është  e pamundur për njeriun ta gjejë atë duke e kërkuar. Perëndia duhet të vijë tek njeriu por Perëndia nuk ka ndonjë arsye themelore për Mishërim. Njeriu në mjerim dhe mëkatin e tij nuk mund të hyjnë në prezencën e Perëndisë së Shenjtë.

Domosdoshmëria e një ndërmjetësuesi është theksuar nga Soren Kiregard (Soren Keiregaard) në fletushkën e tij Fragmentet filozofike (Philosophical Fragments). Ai e tregon ngjarjen e një mbreti që u dashurua me një vajzë të përulur. Ai ishte një mbret i pushtetshëm; çdo komb i frikësohej zemërimit të tij. Por mbreti ishte i merakosur, si gjithë njerëzit kur erdhi koha për të gjetur vajzën e duhur për grua të tij. Mendimi që i erdhi në mendjen e tij prej mbreti qe kjo: A do të ishte ajo në gjendje për të përmbledhur forcë të mjaftueshme për të mos kujtuar ndonjëherë atë që mbreti donte, vetëm për të harruar që ai ishte mbret dhe që ajo ishte një vajzë e përulur? Mbreti ishte i shqetësuar se mos reflektonte ajo në këtë gjë për t’ia marrë më pas lumturinë. Nëse martesa ishte e pabarabartë, bukuria e dashurisë së tyre do të humbiste.

Disa alternativa do të mund t’i supozoheshin mbretit. Së pari, ai do të mund ta ngrihte vajzën në anën e tij për të harruar mosbarazinë. Por do të ekzistonte çdo herë një mendim i mundshëm në zemrën e vajzës që pas të gjithave ajo ishte një njeri i thjeshtë ndërsa ai mbret. Një martesë e tillë do të mund të përmbushej, por dashuria nuk do të mund të mbahej kurrë në bazën e barazisë.

 Së dyti, si një alternativë, dikush do të mund të supozonte që mbreti do të duhej t’ia zbulonte vetën asaj me tërë madhështinë e tij, shkëlqesinë dhe lavdinë ndërsa ajo do duhej të biente në adhurim ndaj tij dhe ta përulte veten nga fakti që një nder i madh i është dhuruar asaj. Ndaj kësaj mbreti padyshim do të kërkonte ekzekutimin e personit që e supozonte duke e konsideruar këtë si tradhti të madhe ndaj të dashurës së tij. Mbreti nuk do të mund të futej në një marrëdhënie të tillë. E tillë ishte dilema e mbretit. (Ka shumë kultura religjioze sot në të cilën njerëzit detyrohen për nënshtrim. Një adhurim i tillë i detyruar është një ofendim ndaj qenies që adhurohet.)

Zgjidhja vjen me alternativën e tretë. Mbreti do të duhej të zbriste dhe të dorëzonte fronin e tij në këtë mënyrë për t’u bërë njeri i thjeshtë me qëllim të dashurisë ndaj vajzës dhe për të qenë të barabartë.

Kierkegaard e përdor këtë tregim në raport të Perëndisë me njeriun. Perëndia do të mund ta ngrihte njeriun në prezencën e tij dhe ta shpërfytyronte atë për t’ia mbushur jetën me gëzim të përjetshëm. Por mbreti duke e ditur zemrën njerëzore nuk do ta favorizonte këtë, sepse do të përfundonte vetëm në vetë mashtrim. Ndaj kësaj Soren Kierkegaard thotë, “Askush nuk është tmerrësisht i mashtuar si ai që nuk e dyshon këtë.”¹⁶ Në anën tjetër, Perëndia do të mund ta detyronte njeriun për adhurim, “duke i bërë atij ta harroj vetveten apo shfaqjen hyjnore.”¹⁷  Një procedurë e tillë nuk do ta kënaqtë njeriun, aq më pak mbretin, “që nuk dëshironte lavdërimin e tij por të nuses.” Kjo është alternativë e pamundur për shkak të shenjtërisë së Perëndisë.

Në lidhje me këtë, Soren Kierkegaard tha, “Jetuan një here njerëz që kishin kuptim të thellë për hyjnoren. Këta njerëz mendonin që asnjë njeri nuk mund ta shihte Perëndinë dhe të jetonte – Kush e zotëron këtë kontraditë të pikëllimit nga ana e Perwndisw: të mos e zbuloj vetën është vdekje e dashurisë, ta zbuloj vetën është vdekje e të dashurve!”¹⁸  Shenjtëria e Perëndisë e zbuluar ndaj njeriut mëkatar do të nënkuptonte shkatërrimin e tij. Është për këtë arsye që Perëndia qëndron i fshehur.

Alternativa e tretë për të sjellë pajtim apo bashkim në mes të Perëndisë dhe njeriut është e njëjtë si për mbretin. “Mëqenëse e kemi kuptuar që bashkimi nuk mund të ndodhte me anë të ngritjes së njeriut atëherë duhet përpjeke me anë të zbritjes së Perëndisë. … Në mënyre që bashkimi të mund të ndodh, Perëndia duhet në këtë mënyrë të bëhet i barabartë me një të tillë dhe prandaj Ai do të paraqitet në jetët e të përulurve por të përulurit janë ata që i shërbejnë të tjerëve dhe Perëndia do të paraqitet si rrjedhojë në formën e një shërbëtori.” ¹⁹

Në Jezusin ne kemi Perëndinë-njeri që ecë bregut të Galilesë, shëron të sëmurët, ngjall të vdekurit, predikon lajmin e mirë të mbretërisë së Perëndisë dhe përfundimisht ngre vetën nga të vdekurit.

Kierkegaard dhe Paskali poashtu e përkhrahin idenë që vetëm Krishterimi ofron një ndërmjetësues. Gaudamo, Konfuçie, Muhamedi, ²⁰  dhe të tjerët nuk pohuan të jenë asgjë më shumë se njerëz me ndriçim religjioz.

Para mbarimit të kësja pjese, duhet t’a adresojmë Judaizmin, Krishterimin dhe Islamin poashtu. Judaizmi duhet konsideruar si “religjion i vërtetë” deri në momentin e përmbushjes. Profeti i fundit nga Dhiata e Vjetër është Gjon Pagëzori që e thirri Izraelin për marrjen e një vendimi. Me Gjon Pagëzorin, Dhiata e Vjetër e sheh vetën duke u përmbushur. Dhiata e Vjetër flet për ardhjen e Mesisë, me shumë referenca duke filluar nga Zanafilla, Ligji i Përtrirë dhe shumë referenca tjera në librat profetikë. Isaia na jep një imazh shumë grafik të mbretit të ardshëm. E virgjëra do të lindë dhe fëmija do të quhet Emanuel. (7:14). Isaia tek 9:5-7 përshkruan “Sepse na ka lindur një fëmijë, një djalë na është dhënë. Mbi supet e tij do të mbështetet perandoria dhe do të quhet Këshilltar i admirueshëm, Perëndi i fuqishëm, Atë i përjetshëm, Princ i paqes. Nuk do të ketë të sosur rritja e perandorisë së tij dhe paqja mbi fronin e Davidit dhe në mbretërinë e tij, për ta vendosur pa u tundur dhe për ta përforcuar me anë të mënçurisë dhe të drejtësisë, tani dhe përjetë. Këtë ka për të bërë zelli i Zotit të ushtrive.”

Isaia 11 i ofron një të ardhme të sigurtë mbretërisë së Davidit sikurse një degëz që mbin nga trungu. “Fryma e Zotit do të pushojë mbi të; fryma e diturisë dhe e zgjuarësisë, fryma e këshillës dhe e fuqisë, fryma e njohurisë dhe e frikës të Zotit”. Mikea 5:2 na tregon vendlindjen e sunduesit të ardshëm, Betlehemin. Jeremia e shtjellon më gjerësisht shpresën rreth mbretërisë së ardshme në ditët kur mbretëria po rrëzohej në ditët e tij. Ai e deklaroi premtimin e Perëndisë: “Fryma e Zotit do të pushojë mbi të; fryma e diturisë dhe e zgjuarësisë, fryma e këshillës dhe e fuqisë, fryma e njohurisë dhe e frikës të Zotit”. Më vonë Perëndia thotë që do të thyej zgjedhën që ju mban në skllavëri dhe “do të zgjedh një mbret nga familja e Davidit.” (30:9).

Ezekieli premton një të ardhme pas gjykimit të tanishëm ku Perëndia thotë, “Do të vendos mbi to një bari të vetëm që do t`i kullosë, shërbëtorin tim David.” (34:23). Në motive të ndryshme ka një numër pasazhesh të tjera tek Isaia që fokusohen tek shërbëtori i Yahves. Më i spikatur është Isaia 52:13 – 53:12 lidhur me shërbëtorin e përvuajtur.

Ka edhe shumë pasazhe të tjera në prapaskenën e Izraelit në ditët e Jezusit në të cilin shpresat qenë evidente për mesinë. Mesia nuk u paraqit vetëm ashtu nga një ajër i rralluar pa asnjë bazë. Dishepujt e hershëm të Jezusit e panë atë duke i përmbushur këto premtime.

Profeti Gjon Pagëzori deklaroi që Jezusi është përmbushja e profecive të vjetra. Është pikëpyetje nëse Judaizmi mund të konsiderohet si vazhdimësi e religjionit të Dhiatës së Vjetër, në veçanti pasi influenca autoritative e Talmudit ka modeluar jetën religjioze post-biblike. Talmudi materializon mënyrën e të menduarit të cilën Jezusi e kritikoi duke thënë që tradita orale e ka zënë vendin e Torës së shkruar.

Islami paraqet një problem të veçantë në referencë ndaj Krishterimit dhe rreth çështjes së të qenit pasardhësi përfundimtar i judaizmit dhe krishterimit. Islami pohon që qëndron në linjën e profetëve dhe zbulesave biblike të judaizmit dhe krishterimit. Por a është kjo e vërtetë? A mund ta barazojmë Allahun me Yahven e Dhiatës së Vjetër? Myslimanët e pohojnë këtë. Por le ta konsiderojmë këtë më poshtë.

E para, kush është Allahu? Kur Muhamedi iu predikoi mekasve, ai nuk u paraqiti një perëndi të ri por proklamoi që njëri prej shumë zotave të tyre, Allahu, ishte më i madhi dhe i vetmi perëndi. Mekasit nuk e akuzuan Muhamedin të predikonte një perëndi tjetër nga atë që ata e njihnin. Ai kërkonte që ata të besonin në një perëndi, jo në shumë siç ishin pranuar më parë. Është ende një polemikë e pazgjidhur në atë që ka dijetarë që flasin për Allahun si perëndinë-hënë siç edhe përfaqësohet nga simboli i gjysmëhënës, simboli i Islamit. Gjysmëhëna gjendet në xhami dhe minare, gjendet në flamurët e kombeve dhe muaji i Ramazanit fillon dhe mbaron me paraqitjen e gjysmëhënës. Vetëm koha mund të na dëshmoj se si do zgjihet kjo polemikë.

Së dyti, myslimanët pohojnë që Dhiata e vjetër dhe e Re janë korruptuar nga të krishterët dhe judenjtë për të kundërshtuar pohimet e myalimanëve që ai ishte profetizuar në Bibël. Kjo është e pabesueshme! Ka shumë dorëshkrime që ekzistojnë para kohës së Muhamedit. Codex Vaticanus, Codex Sinaiticus dhe të tjerë janë para lindjes së Muhamedit. Ka edhe versione të tjera që ekzistuan para ngritjes së Islamit, në gjuhën siriane, sirishten e vjetër, armeniane, etiopike, Peshita dhe Vulgata në gjuhën latine. Është e pakuptimtë që myslimanët argumentojnë rreth Shkrimeve që janë korruptuar nga judenjtë dhe të krishterët. ²¹

Është interesante që Muhamedi i konsideronte shkrimet si të besueshme në kundërshtim me shkrimtarët myslimanë të mëvonshëm. Muhamedi u kërkoi judenjve t’i kërkonin Dhiatën e Vjetër për të parë nëse emri i tij qe përmendur atëherë. Kurani thotë, “Ai ta zbret librin që është vërtetues i librave të mëparshëm… ²²  Nëse Kurani dhe Muhamedi e konsideruar Biblën si të besueshme, atëherë myslimanët kanë një problem. Nëse Kurani ka të drejtë në këtë pikë, atëherë Bibla ka të drejtë poashtu. Nëse Bibla është e korruptuar, ideologjia myslimane nuk mund të jetë në harmoni me Biblën.

Së treti, karakteri i Muhamedit nuk i ngjason asnjë profeti të Biblës. Shumë preh pohimeve të tij të zbulesës janë vetë shërbyese. Thënia e Muhamedit që myslimanët mund t’i kenë vetëm katër gra ndërkohë që ai mund të ketë cilëndo grua që do është vetë shërbyese. Muhamedi nuk mund të lejonte vetën të ishte i përqeshur dhe kjo është përse ai e çoi në vdekje një grua mekase që shkroi poezi satirike kundër tij. Urdhërimet për t’i vrarë të pafetë, ata që e mohonin atë, e bën Muhamedin njeri të luftës e jo të paqes. Muhamedi i udhëhoqi forcat e tij në rreth 18 beteja dhe planifikoi edhe 38 të tjera. Historia e Islamit duke filluar me Muhamedin është histori lufte, pushtimi, lakmie dhe tiranie. Islami nuk lejon lirinë e shprehjes religjioze. Nuk e kupton apo pranon që adhurimi i imponuar, i detyruar nuk është adhurim aspak. Adhurimi i detyruar nuk do ta kënaqte Yahven absolutisht.

Ne nuk mund të përfundojmë që perëndia i Islamit është i njëjtë me Yahven e Dhiatës së Vjetër që u mishërua në Jezusin e Nazaretit për ta shpenguar njerëzimin. Ky mbarim me Krishtin e eliminon çdo profet tjetër që vjen përfshirë edhe Muhamedin. Letra e Hebrejve e konsideron si të përfunduar fjalën e fundit të Perëndisë, fjalës së tij më të lartë apo përmbushjen e traditës judeo-krishtere. Ndërkohë që ka profetë të përmendur në Dhiatën e Re që ishin në pajtim me ungjillin e krishterë dhe që nuk zëvendësuar zbulesën e Dhiatës së Re apo të kenë pohuar një zbulesë tjetër. (Mateu 23:34; Veprat 11:27-29; 13:2-3; 15:32; 21:9-11; 1 Korintasve 12:28-29; Efesianëve 2:20; 3:5; 4:11, për shembull).

Veçanëshmëria e Krishtit

Duke ndjekur linjën e argumenteve të Paskalit, njeriu mundet të përfundoj që vetëm Krishterimi dhuron përgjigjen më të mirë ndaj tre pyetjeve: Pse është i fshehur Perëndia? Pse njeriu është në mjerim? Si mund ta njoh njeriu Perëndinë? Nëse mund të themi që Jezus Krishti është ndërmjetësues, atëherë janë ca gjëra rreth këtij personi që janë të rëndësishme. Në të gjitha këto ai ishte unik si themelues në krahasim me themeluesit tjerë. ²³

Mishërimi është i domosdoshëm për aktin e shpengimit. Përvoja njerëzore ka treguar, kur vështrohet ndershmërisht, që njeriu është i pazoti për të shpenguar veten. Çdo gjë më pak se Perëndia si Shpengues është njëjtë si ta përqeshësh idenë. P.T. Forsith (Forsyth) njëherë tha duke nënvizuar vendin e mishërimit, “Një gjysmë-perëndi nuk mundet të shpengoj atë që u desht tërë Perëndia ta krijoj.” Askund në religjionet tjera të botës që jetojnë nuk ka një pohim nga ana e themeluesit që ai ishte Bir i Perëndisë në sensin unik të fjalës. Ky pohim i ngelet vetem Jezus Krishtit.

Ndonjëherë debatohet që besimi i krishterë është unik në relacion ndaj thënieve madhëshote  të Jezusit. Kjo nuk dëshmon gjë. Është treguar nga Klaud Montefore (Claude Montefiore), dijetarë hebre, që Jezusi tha pak nga ajo që ishte e re dhe ndryshe nga mendimet e judaizmit porse ai fliste me autoritet përkundër rabinëve që e citonin traditën. E vetmja gjë të cilën ai e gjeti të ishte shumë e veçantë ishte figura e Bariut Hyjnor që shkon jashtë në shkretërirë për të kërkuar delen e humbur. Kjo është vetëm një fragment i së vërtetës së veçanshmërisë së besimit të krishterë. Veçanshmëria e Jezusit nuk qëndron në atë që ai tha se kush ishte ai, çfarë bëri ai dhe ku shkoi ai. Themeluesit e religjioneve botore propozuan mënyra të vetë-çlirimit, vetë-shenjtërimit dhe vetë-ndërgjegjësimit. Jezus Krishti në anën tjetër bëri për njeriun atë që njeriu nuk mund ta bëntë për veten. Është pikërisht për këtë arsye që ekzisotn ungjilli, lajmi i mirë dhe është lajm për diçka që ndodhi në Jerusalem në një moment të historisë. Ngjarja që zuri vend ishte shpengimi i njeriut në personin e Jezus Krishtit. Jeta e tij, vdekja dhe ringjallja janë ngjarje shpenguese. Ai vetë e dha jetën e tij si kompenzim për njerëzimin e armiqësuar. Asnjë themelues tjetër i ndonjë religjioni nuk e dha jetën e tij për njerëzimin, për ty dhe mua.

Është vetëm një deklaratë që duhet bërë për sa i përket themeluesve të religjioneve botërore: ata vdiqën dhe u varrosen! Ngjarjet e jetëve të tyre përfundojnë aty. Fjala lidhur me Krishtin dallon. Ai u çua nga varri, u ngjall dhe u ngrit tek Ati. Pa ringjallje njeriu do të mund të konkludonte që Jezusi qe një mësues i madh, mbase Moisiu i dytë por me anë të ringjalljes ai shpallet të jetë Biri i Perëndisë. Rreth kësaj Barti (Barth) thotë:

Njohuria që apostujt e fituan në bazë të ringjalljes së Krishtit, konkluza e së cilës është në ngritjen e Krishtit, është thelbësisht njohuria themelore me anë së cilës pajtimi zuri vend në Jezus Krishtin dhe jo në një ngjarje të zakonshme, dhe që në veprën e tij të hirit të Perëndisë ne kemi të bëjmë me fjalën e plotfuqishmërisë së Perëndisë, një gjë përfundimtare dhe supreme vjen në veprim, prapa së cilit nuk ka realitet tjetër.” ²⁴

Përderisa është e qartë që një person nuk mund të bëhet i krishterë në bazë të një arsye të qartë, besimi i krishterë ofron përgjigje adekuate ndaj pyetjeve të mendjes lidhur me faktet e vëzhgimit dhe ekzistencës. Themeluesi i besimit të krishterë posedon veti unike që nuk mund të dyfishohen apo të gjenden tek themeluesit e religjioneve të tjera. Ne konkludojmë me Paskalin që “njohuria e Perëndisë pa atë të mjerimit të njeriut shkakton krenari. Të njohësh mjerimin e njeriut pa e njohur Perëndinë është dëshpërim. Të njohësh Jezus Krishtin strukturon rrugën e mesme sepse në Të e gjejmë së bashku Perëndinë dhe (përgjigjen ndaj) mjerimin tonë.” (Pensées 526).

Linja e mendimeve të Paskalit thekson rëndësinë e dallimit origjinal të themeluesit të religjionit. Judaizmi talmuidik është aq legaliste sa njeriu mundet vështirë ta kuptoj relacioin me Torën. Budizmi është fragmentuar në dy divizione të mëdha me shumë sub-divizione dhe Budizmi Mahajana ka shumë pak lidhje me thjeshtësinë e ndriçimit të Gaudamos. Në traditën krishtere koncepti i zhvillimit në kishën katolike duket që është larguar nga kisha e hershme siç përshkruhet në Dhiatën e Re. Aty ku individët dhe lëvizjet kanë devijuar nga mënyra e paraqitur në Shkrime, ata qëndrojnë nën kritikën e Themeluesit, Jezus Krishtit. Nuk ka justifikim për zhvillimet larg personit të Jezus Krishtit.

Eskluziviteti i Ungjillit

Propozimi i Paskalit mund të çoj tek konkluzioni që vetëm besimi i krishterë ofron përgjigjet më të mira ndaj përvojës vëzhguesë të njeriut. Në të njëjtën kohë, Dhiata e Re është shkruar me supozimin që zbulesa përfundimtare e Perëndisë ka ndodhur tashmë. Në kontrast me judaizmin dhe Dhiatën e Vjetër, zbulesa e Perëndisë në Birin e tij është deklaruar të jetë manifestimi më i madh i Perëndisë ndaj njeriut (Hebrenjve 1:1-3). Jezus Krishti thuhet të jetë ndërmjetësuesi më i mirë i besëlidhjes se Moisiu (Hebrenjve 9:15), kryeprift më i mirë se Melkizedeku (Hebrenjve 7:1-28) dhe një sakrificë më e mirë se ajo e ofruar nga prifërinjtë levitik (Hebrenjve 8-9). Këto referenca e nënkuptojnë përfundimin e përmbushjes së judaizmit.

Në predikimin e Palit ndaj qytetarve të Athinës, ai e shpalli Krijuesin i cili deri atëherë kishte qenë i panjohur në mes të paganëve. Të gjitha paraqitjet tjera të arit, argjendit dhe bronzit kanë si pasojë të të menduarit korruptues (Veprat 17:29). Predikimi i Palit në Jerusalem ishte me qëllimt që të shpallej që “në asnjë tjetër nuk ka shpëtim, sepse nuk ka asnjë emër tjetër nën qiell që u është dhënë njerëzve dhe me anë të të cilit duhet të shpëtohemi.” (Veprat 4:12). Pikëpamja e Dhiatës së Re është identike në eksluzivititet me atë të Isaisë (45:21-22): “Nuk ka Perëndi tjetër veç meje, një Perëndi i drejtë, një Shpëtimtar; nuk ka asnjë veç meje. Kthehuni nga unë dhe do të shpëtoni, ju mbarë skaje të tokës. Sepse unë jam Perëndia dhe nuk ka asnjë tjetër.”

Jo vetëm që ka një pikëpamje ekskluzive në Dhiatën e Re, por religjionet tjera janë “forma” që mohojnë fuqinë e perëndishmërisë. (2 Timoteu 3:5). Krijuesit e religjioneve të reja apo koncepteve religjioze jashtë ungjillit apostolik krahasohen me një gangrenë që hanë mishin e gjallë (2 Timoteut 2: 17). Ndjekësit e këtyre “religjioneve të çuditshme” janë paraljmëruar tek 1 Timoteut 4:1-2. Çdo gjë në kundërshtim me Krishtin është mallkim. (Kolosianëve 2:8; Galatasve 1:8).

Është shume e dukshme që krishterimi bën pohime ekskluzive për të qenë e vetmja rrugë e vërtetë e njohjes së Perëndisë. Dikujt mund të mos i pëlqejë apo të mos pajtohet, por pohimi është aty. Një person i besimit të krishterë mund të mos e pëlqejë, por ai nuk e ka lirinë e të ndryshuarit për hir të sentimentalizmit. Ne mundemi të mos e pëlqejmë ligjin e gravitetit në raste të caktuara, por ka fakte të sigurta që ne nga natyra nuk mund ta ndryshojmë universin.

Me një qëndrim ekskluziv në njërën anë dhe me pikëpamje religjioze të ndryshme në anën tjetër, çfarë mundet një person të thotë ndaj kësaj? A mund të konkludojmë me Shlejmajer (Schleiermacher) që ka një “esencë të religjionit” e cila është e përbashkët për të gjitha religjionet dhe e cila e manifeston veten në forma të ndryshme? Apo Bruneri (Brunner) ka të drejtë kur thotë, “Është e pamundur për të qenë i krishterë – në sensin e Dhiatës së Re – dhe në të njëtën kohë për të pranuar pikëpamjen që ka një “esencë universale të religjionit” për të cilën krishterimi ka një pjesë predominante. Zbulesa e krishterë dhe këto teori ‘relative’të religjionit janë reciprokisht ekskluzive.” ²⁵